गुरुवार, ७ सप्टेंबर, २०२३

संस्कृतीचा विस्तार

गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने देशोदेशीचे गणेश, त्यांची मंदिरे, त्यांच्या कथा, परंपरा, रीतीरिवाज; या साऱ्याचा उहापोह होतो आहे. सोबत एक वाक्य असतं - भारतीय संस्कृती किती पसरलेली आहे, प्राचीन आहे इत्यादी. असं वाटतं की, या चर्चा अधिक खोल आणि अर्थपूर्ण व्हायला हव्यात. संस्कृती म्हणजे प्रतिमा, मंदिरे, कथा, कहाण्या, परंपरा, रीतीरिवाज नाही. संस्कृती म्हणजे या साऱ्यातून प्रवाहित होणारा भाव, विचार, चिंतन, दृष्टी, जीवनाशय. मूर्त, दृश्यमान गोष्टीतून प्रतीत होणारे अमूर्त म्हणजे संस्कृती. जसे शरीरातून प्रवाहित होणारे चैतन्य म्हणजे 'मी'. तसेच. चैतन्य विरहित शरीर असले काय, नसले काय. तसेच कला, साहित्य, शिल्प, प्रतिमा किंवा मूर्त, दृश्यमान, वचनीय अशा गोष्टीतून वाहणारी अमूर्त बाब कोणती? ती म्हणजे संस्कृती. त्याची चर्चा, त्याचे विवेचन व्हायला हवे. त्या अमूर्त भावाचा, विचारांचा, चिंतनाचा, दृष्टीचा, जीवनाशयाचा विस्तार म्हणजे संस्कृतीचा विस्तार; त्यांचा विकास म्हणजे संस्कृतीचा विकास. या अंगाने पाहिलं तर लक्षात येतं की ज्या काही खुणा आढळतात त्या बाहेरील सांगाड्याच्या खुणा आहेत. संस्कृतीचा विकास आणि विस्तार खऱ्या अर्थाने थोडाच झाला आहे. म्हणूनच एक खंडप्राय भारत वगळला तर उर्वरित ठिकाणी मानवी जीवन फारसे वेगळे नाही. गणेशोत्सव किंवा अशा निमित्ताने भारतीय संस्कृतीची चर्चा होते तेव्हा ती खऱ्या अर्थाने ज्याला संस्कृती म्हणता येईल अशा गाभ्याची जर होत राहिली तर तो मानवी जीवनाला आकार देणारा, संस्कृतीचा विकास आणि विस्तार राहील.

- श्रीपाद कोठे

नागपूर

रविवार, ८ सप्टेंबर २०१९

कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:

टिप्पणी पोस्ट करा